हिबानामा म्हणजे इस्लामी कायद्याअंतर्गत (भारतात मुस्लिम पर्सनल लॉनुसार) मालमत्तेची भेट देण्याचे कायदेशीर दस्तऐवज आहे. हा एक प्रकारचा करार आहे ज्याद्वारे व्यक्ती (हिबा करणारा) आपल्या मालमत्तेचा काही भाग किंवा संपूर्ण मालमत्ता दुसऱ्या व्यक्तीला (हिबा स्वीकारणारा) भेट म्हणून देतो, यामध्ये कोणत्याही आर्थिक बदल्याची अपेक्षा नसते.हिबा ही स्वेच्छेने आणि कोणत्याही दबावाशिवाय दिली जाणारी भेट असावी.मालमत्तेचे हस्तांतरण तात्काळ (लागलीच) होणे आवश्यक आहे, भविष्यातील वचन हिबा मानले जात नाही.
हिबा करणाऱ्याकडे मालमत्तेचा कायदेशीर मालकी हक्क असावा.हिबानामा लिखित स्वरूपात असावा आणि त्यावर साक्षीदारांच्या स्वाक्षऱ्या असाव्यात. भारतात, मालमत्तेचे हस्तांतरण पूर्ण करण्यासाठी नोंदणी आवश्यक असते, स्थावर मालमत्तेसाठी (उदा., जमीन, घर).
हिबानाम्याचे आवश्यक घटकःहिबा करणारा (वाहिब): जो भेट देतो, तो पूर्णपणे सक्षम (वयात आलेला आणि मानसिकदृष्ट्या सक्षम) असावा.
हिबा स्वीकारणारा (मौहूब लाहू): भेट स्वीकारणारी व्यक्ती कोणतीही असू शकते, मग ती नातेवाईक असो वा नसो.
मालमत्ता (मौहूब): भेट देण्यात येणारी मालमत्ता स्पष्टपणे नमूद केली पाहिजे.
साक्षीदारः हिबानाम्यावर किमान दोनसाक्षीदारांच्या स्वाक्षऱ्या आवश्यक असतात, जे प्रौढ आणि विश्वासार्ह असावेत.
नोंदणी: भारतात, स्टॅम्प ड्युटी आणि रजिस्ट्रेशन अॅक्ट, 1908 अंतर्गत हिबानामा नोंदणीकृत करणे बंधनकारक आहे, जर मालमत्ता स्थावर असेल.
हिबानाम्याचे प्रकारःहिबा-बिल-इवाजः यामध्ये भेट बदल्यात काहीतरी मिळते, परंतु ही खरेदी-विक्रीसारखी नसते.हिबा-बा-शर्त-उल-इवाजः यामध्ये भेट देण्याच्या बदल्यात काही अट असते, जसे की भेट स्वीकारणाऱ्याने काही कर्तव्ये पार पाडावीत.
कायदेशीर प्रक्रियाःहिबानामा तयार करण्यासाठी वकील किंवा कायदेशीर तज्ञाची मदत घ्यावी. दस्तऐवजात मालमत्तेचे तपशील, हिबा करणारा आणि स्वीकारणाऱ्याची ओळख, साक्षीदारांचे नाव आणि स्वाक्षऱ्या यांचा समावेश असावा. स्टॅम्प पेपरवर हिबानामा तयार करावा आणि स्थानिक सब-रजिस्ट्रार कार्यालयात नोंदणी करावी. नोंदणीनंतर, मालमत्तेचे हस्तांतरण पूर्ण होते आणि स्वीकारणाऱ्याला पूर्ण मालकी हक्क मिळतो.
हिबानाम्याचे फायदेःमालमत्ता हस्तांतरणाची सोपी आणि कायदेशीर पद्धत.वारसाहक्कातून उद्भवणारे वाद टाळता येतात.
कर सवलतीः काही प्रकरणांमध्ये, हिबानाम्यावर वारसाहक्कापेक्षा कमी कर लागू शकतो.मर्यादा आणि सावधान्याः हिबा एकदा पूर्ण झाल्यावर रद्द करता येत नाही, जोपर्यंत ती परस्पर संमतीने किंवा कायदेशीर कारणास्तव (उदा., फसवणूक) रद्द केली जात नाही. हिबा करणाऱ्याने मालमत्तेचा एक तृतीयांश पेक्षा जास्त भाग हिबा करू नये, जर तो वारसाहक्काच्या विरोधात असेल.साक्षीदार आणि नोंदणीच्या नियमांचे काटेकोरपणे पालन करावे.
संदीपान भुमरे आणि त्यांचा ड्रायव्हरःसंदीपान भुमरेः हे शिवसेना (शिंदे गट) पक्षाचे खासदार आहेत आणि छत्रपती संभाजीनगर (पूर्वीचे औरंगाबाद) येथून लोकसभेचे प्रतिनिधित्व करतात. यापूर्वी ते पैठण विधानसभा मतदारसंघातून पाच वेळा आमदार राहिले आहेत. सध्या ते महाराष्ट्राचे रोजगार हमी आणि फलोत्पादन मंत्री आहेत.
ड्रायव्हरचे नाव: जावेद रसूल शेख (वय ३८). हा संदीपान भुमरे आणि त्यांचा मुलगा, आमदार विलास भुमरे यांच्यासाठी गेल्या १२-१३ वर्षांपासून ड्रायव्हर म्हणून काम करतो.
हिबानामा प्रकरणःहिबानाम्याचा तपशीलःहैदराबादच्या सालार जंग कुटुंबातील वंशज मीर मझहर अली खान आणि त्यांच्या सहा नातेवाईकांनी छत्रपती संभाजीनगरमधील जालना रोडवरील दाऊदपुरा येथील ३ एकर प्राइम जागा, ज्याची किंमत रेडी रेकनर दरानुसार सुमारे १५० कोटी रुपये आहे, जावेद रसूल शेख याला हिबानामा (भेटपत्र):म्हणून दिली. या हिबानाम्यामुळे मोठा वाद निर्माण झाला आहे, कारण जावेद रसूल शेख आणि सालार जंग कुटुंब यांच्यात कोणतेही रक्ताचे नाते किंवा स्पष्ट संबंध नसल्याचे दिसते. परभणी येथील वकील मुजाहिद खान यांनी याबाबत तक्रार दाखल केली, ज्यामुळे आर्थिक गुन्हे शाखा (EOW) चौकशी करत आहे.
तक्रारदार मुजाहिद खान यांनी असा दावा केला आहे की हिबानामा कायदेशीररित्या फक्त रक्ताच्या नात्यामध्ये वैध आहे, आणि येथे सालार जंग कुटुंब आणि जावेद रसूल शेख यांच्यातील संबंध संशयास्पद आहे. तसेच, ते दोघे इस्लामच्या वेगवेगळ्या पंथांचे असल्याचा दावाही त्यांनी केला आहे.
आर्थिक गुन्हे शाखेने जावेद रसूल शेख याला समन्स बजावले असून, त्याच्या आयकर विवरणपत्रे, उत्पन्नाचे स्रोत आणि हिबानाम्याच्या आधाराची माहिती मागितली आहे. मीर मझहर अली खान आणि इतर सालार जंग वंशजांना समन्स बजावले गेले, परंतु त्यांनी अद्याप प्रतिसाद दिलेला नाही.
जावेद रसूल शेख यांचे म्हणणेः
त्यांनी Times of India शी बोलताना सांगितले की, ते चौकशीत पूर्ण सहकार्य करत आहेत आणि सर्व कागदपत्रे सादर केली आहेत. त्यांनी सालार जंग कुटुंबाशी चांगले संबंध असल्याने ही जागा भेट म्हणून मिळाल्याचा दावा केला आहे.विलास भुमरे यांनी सांगितले की, जावेद त्यांचा ड्रायव्हर असला तरी त्याच्या वैयक्तिक निर्णयांवर त्यांचे नियंत्रण नाही. त्यांनी आणि संदीपान भुमरे यांनी EOW ला याप्रकरणी कोणताही संबंध नसल्याचे स्पष्ट केले आहे.
जागेचा इतिहासःमालमत्तेचा तपशीलः
ही १२ एकर जागा दाऊदपुरा येथील बागशेरगंज परिसरात आहे. सालार जंग कुटुंबाने यासंबंधी कायदेशीर वाद लढल्यानंतर, ३० जानेवारी २०२३ रोजी महसूल राज्यमंत्र्यांनी २०१६ च्या भू-अभिलेख अधीक्षकाच्या निर्णयाला मान्यता दिली, ज्यामुळे कुटुंबाला १२,४३८.२ चौरस मीटर जागेचा हिस्सा मिळाला. याच वेळी, त्यांनी ३ एकर जागा जावेद रसूल शेख याच्या नावे हिबानाम्याद्वारे हस्तांतरित केली.सालार जंग कुटुंबाने कायदेशीर लढाई जिंकल्यानंतर लगेचच इतक्या मौल्यवान जागेचा हिबानामा ड्रायव्हरच्या नावे का केला, याबाबत संशय व्यक्त केला जात आहे.
हिबानाम्याचे कायदेशीर पैलूःहिबानामा हा इस्लामी कायद्याअंतर्गत मालमत्ता भेट देण्याचा कायदेशीर मार्ग आहे, परंतु यासाठी रक्ताचे नाते किंवा जवळचा संबंध आवश्यक नाही. तथापि, भारतात स्थावर मालमत्तेच्या हस्तांतरणासाठी स्टॅम्प ड्युटी आणि नोंदणी कायदा १९०८ अंतर्गत नोंदणी बंधनकारक आहे. या प्रकरणात हिबानामा नोंदणीकृत असल्याचे दिसते, परंतु त्याची वैधता आणि पारदर्शकता यावर प्रश्न उपस्थित झाले आहेत. मुजाहिद खान यांचा दावा की हिबानामा फक्त रक्ताच्या नात्यात वैध आहे, हा कायदेशीरदृष्ट्या पूर्णपणे अचूक नाही, कारण इस्लामी कायद्यात हिबा कोणालाही दिली जाऊ शकते, परंतु संशयास्पद हस्तांतरणामुळे चौकशी होऊ शकते.
सध्याची स्थितीःEOW ची चौकशी सुरू आहे, आणि जावेद रसूल शेख याच्यासह संदीपान आणि विलास भुमरे यांचीही चौकशी झाली आहे.सालार जंग कुटुंबातील वंशजांनी अद्याप EOW च्या समन्सला प्रतिसाद दिलेला नाही, त्यामुळे प्रकरणातील पुढील तपशील बाहेर येणे बाकी आहे. या प्रकरणाने राजकीय आणि सामाजिक स्तरावर मोठी खळबळ उडवलीहिबानामा हा इस्लामी कायद्याअंतर्गत (भारतात मुस्लिम पर्सनल लॉनुसार) मालमत्ता भेट देण्याचा कायदेशीर दस्तऐवज आहे.
भारतात हिबानाम्याचे कायदेशीर नियम इस्लामी कायदा (शरिया) आणि भारतीय कायद्यांनुसार (उदा., ट्रान्सफर ऑफ प्रॉपर्टी अॅक्ट, १८८२ आणि रजिस्ट्रेशन अॅक्ट, १९०८) नियंत्रित केले जातात. खाली हिबानाम्याचे कायदेशीर नियम संक्षिप्त आणि स्पष्टपणे दिले आहेतः
१. हिबानाम्याची मूलभूत वैशिष्ट्येःस्वेच्छाः हिबा (भेट) ही हिबा करणाऱ्याच्या (वाहिब) पूर्ण इच्छेने आणि दबावमुक्त असावी.
तात्काळ हस्तांतरणः मालमत्तेचे हस्तांतरण तात्काळ होणे आवश्यक आहे. भविष्यातील वचन हिबा मानले जात नाही.
स्वीकृतीः हिबा स्वीकारणाऱ्या व्यक्तीने (मौहूब लाहू) भेट स्पष्टपणे स्वीकारणे आवश्यक आहे.
मालमत्तेची मालकी: हिबाकरणाऱ्याकडे मालमत्तेचा कायदेशीर मालकी हक्क असावा.कोणताही मोबदला नाही: हिबामध्ये कोणत्याही आर्थिक बदल्याची अपेक्षा नसावी.
२. हिबानाम्याचे कायदेशीर घटकःहिबा करणारा (वाहिब):वयात आलेला (प्रौढ) आणि मानसिकदृष्ट्या सक्षम असावा.मालमत्तेचा कायदेशीर मालक असावा. हिबा स्वीकारणारा (मौहूब लाहू): कोणतीही व्यक्ती (नातेवाईक किंवा अनोळखी) असू शकते. स्वीकारण्याची स्पष्ट संमती द्यावी लागते.
मालमत्ता (मौहूब):मालमत्ता स्थावर (जमीन, घर) किंवा जंगम (रोख, दागिने) असू शकते. मालमत्तेचे तपशील (उदा., क्षेत्र, स्थान) स्पष्टपणे नमूद करावे.
साक्षीदारःकिमान दोन प्रौढ आणि विश्वासार्ह साक्षीदार आवश्यक. साक्षीदारांनी हिबानाम्यावर स्वाक्षरी करावी.
स्वरूपः हिबानामा लिखित असावा, विशेषतः स्थावर मालमत्तेसाठी. भारतात, ट्रान्सफर ऑफ प्रॉपर्टी अॅक्ट, १८८२ च्या कलम १२३ अंतर्गत, स्थावर मालमत्तेचा हिबानामा नोंदणीकृत असणे बंधनकारक आहे.
३. नोंदणी आणि स्टॅम्प ड्युटीःप्रत्येक राज्यात स्टॅम्प ड्युटीचे नियम वेगवेगळे असतात. उदा., महाराष्ट्रात, हिबानाम्यासाठी स्टॅम्प ड्युटी मालमत्तेच्या बाजारमूल्याच्या २-३% असू शकते (नातेवाईकांसाठी कमी असू शकते).स्टॅम्प पेपरवर हिबानामा तयार करावा लागतो.कागदपत्रेः नोंदणीसाठी मालमत्तेचे दस्तऐवज, हिबा करणारा आणि स्वीकारणाऱ्याची ओळखपत्रे (आधार, पॅन), आणि साक्षीदारांची माहिती आवश्यक.
४. हिबानाम्याचे प्रकारःसाधा हिबानामाः कोणत्याही अटीशिवाय मालमत्ता भेट.हिबा-बिल-इवाजः भेटीच्या बदल्यात काही मिळते, परंतु ही खरेदी-विक्री नाही.
हिबा-बा-शर्त-उल-इवाजः भेटीवर अट असते, उदा., स्वीकारणाऱ्याने विशिष्ट कर्तव्ये पार पाडावीत.
५. हिबानाम्याच्या मर्यादाःरद्द करणे: हिबा एकदा पूर्ण झाल्यावर (हस्तांतरण, स्वीकृती, आणि नोंदणी) रद्द करता येत नाही, जोपर्यंत परस्पर संमती किंवा कायदेशीर कारण (उदा., फसवणूक, दबाव) नसेल.काही प्रकरणांमध्ये, हिबा करणारा मालमत्तेचा एक तृतीयांशपेक्षा जास्त भाग हिबा देऊ शकत नाही, जर तो वारसाहक्काच्या विरोधात असेल.
रक्ताचे नातेःइस्लामी कायद्यात हिबा कोणालाही दिली जाऊ शकते, रक्ताचे नाते आवश्यक नाही. तथापि, संशयास्पद हस्तांतरणामुळे कायदेशीर आव्हाने येऊ शकतात (उदा., संदीप भुमरे प्रकरणात).
कर लागू होणे:भारतात, इनकम टॅक्स अॅक्ट, १९६१ च्या कलम ५६ (२) अंतर्गत, जर हिबा नातेवाईकांशिवाय इतर व्यक्तीला दिला असेल, तर मालमत्तेचे मूल्य प्राप्तिकराच्या कक्षेत येऊ शकते.
७. विशेष बाबी (संदीप भुमरे प्रकरणाच्या संदर्भात):
सालार जंग कुटुंबाने जावेद रसूल शेख याला १५० कोटींची मालमत्ता हिबानाम्याद्वारे दिली, ज्यामुळे कायदेशीर आणि राजकीय वाद निर्माण झाला.या प्रकरणात, हिबानाम्याची वैधता तपासली जात आहे, कारणः हिबा करणारा आणि स्वीकारणारा यांच्यातील संबंध संशयास्पद आहे. हिबानामा नोंदणीकृत असला तरी, त्याची पारदर्शकता आणि उद्देश यावर प्रश्न उपस्थित झाले आहेत. आर्थिक गुन्हे शाखा (EOW) हिबानाम्याच्या कायदेशीर बाबी, स्टॅम्प ड्युटी, आणि मालमत्तेच्या हस्तांतरणाची चौकशी करत आहे. यासारख्या प्रकरणांमध्ये, हिबानामा कायदेशीर असला तरी, जर त्यात फसवणूक, मनी लॉन्डरिंग, किंवा बेकायदा हस्तांतरणाचा संशय असेल, तर कायदेशीर कारवाई होऊ शकते.
